Ένας επιτάφιος θρήνος για την Λογοτεχνία

Πεθαίνουν τα βιβλία; Ακούμε τον ρόγχο τους καθώς ξεφυλλίζουμε τις σελίδες τους; Και εάν αυτό συμβαίνει, τι προκαλεί τον θάνατό τους, πέρα από τον χρόνο που τα φθείρει και τα εξαλείφει; Ο Άλβιν Κίρναν, Καθηγητής Ανθρωπιστικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον, σε μια προκλητική μελέτη του με τίτλο «Ο θάνατος της λογοτεχνίας» γράφει πως η λογοτεχνία είναι νεκρή ή στην καλύτερη περίπτωση αργοπεθαίνει στην εποχή του ψηφιακού πολιτισμού. Όπως διαπιστώνει ο ίδιος: «η λογοτεχνία χάνει τη θέση της στο δέντρο της γνώσης και συνεπώς κινδυνεύει να διαλυθεί στον κοινωνικό χώρο. Στη θέση της, οι άνθρωποι αρχίζουν προφανώς να βλέπουν τις ΄΄επικοινωνίες΄΄, ένα αντικείμενο με εξίσου πρακτικές και θεωρητικές διαστάσεις και αξιοσημείωτη χρησιμότητα, μια χρησιμότητα που η λογοτεχνία αδυνατεί να παράσχει πλέον». Στη διάρκεια της δεκαετίας του ’60 ο Μαρσαλ Μακλιούαν έγραψε το βιβλίο «Ο γαλαξίας του Γουτεμβέργιου», όπου ανακοίνωνε ότι ο γραμμικός τρόπος σκέψης που γεννήθηκε με την επινόηση του τύπου επρόκειτο να αντικατασταθεί από ένα πιο σφαιρικό τρόπο αντίληψης και σκέψης μέσα από τις εικόνες της τηλεόρασης ή μέσα από άλλους τύπους ηλεκτρονικών μηχανισμών. Αν όχι ο Μακλιούαν, σίγουρα πολλοί από τους αναγνώστες του στρέφουν το δάχτυλο πρώτα στη Δισκοθήκη του Μανχάταν και έπειτα σε ένα τυπωμένο βιβλίο και λένε: «Αυτή θα σε σκοτώσει».

Τα μέσα μαζικής επικοινωνίας χρειάστηκαν ένα ορισμένο χρόνο για να αποδεχθούν την ιδέα ότι η ανάπτυξη του πολιτισμού μας προσανατολιζόταν προς τις εικόνες, πράγμα που συνεπαγόταν μια παρακμή της λογοτεχνίας. Σήμερα αυτή είναι μια ιδέα που θεωρείται δεδομένη από κάθε εβδομαδιαία εφημερίδα. Ο Σβεν Μπίρκερτς, ένας καταξιωμένος κριτικός λογοτεχνίας, στο δεύτερο μέρος του βιβλίου του, με τίτλο «Η ηλεκτρονική χιλιετία», μάς ξεναγεί στο μέλλον, επιδιώκοντας να δείξει αυτό που είναι το ζητούμενο: ότι η μετάβαση από το έντυπο στο ηλεκτρονικό μέσο σημαίνει την ύφανση εξαρχής ολόκληρου του κοινωνικού και πολιτιστικού ιστού. Σημαίνει ίσως «μια συλλογική αλλαγή της ευαισθησίας». Σημαίνει ακόμη μια «γλωσσική διάβρωση». Επίσης τον «μαρασμό της εσωτερικής υπόστασης». Για τον Μπίρκερτς, η ανάγνωση είναι μέτρο των πάντων: της συνείδησής μας, των αντιδράσεών μας, του τρόπου ζωής μας, του πολιτισμού μας.

Μα υπάρχει «ηλεκτρονική λογοτεχνία»; Κυκλοφορεί η Τέχνη στα καλώδια; Τι είναι επιτέλους η περιλάλητη «hyperliterature»; Αναμφίβολα ζούμε σε μια μεταβατική εποχή. Η εποχή της τυπογραφίας παραχωρεί τη θέση της – όχι χωρίς αντιστάσεις – στην ηλεκτρονική εποχή. Η λογοτεχνία αντιμετωπίζει την πρόκληση του διαδικτύου. Νέα δεδομένα προκύπτουν, δεδομένα που μεταβάλλουν τη σχέση συγγραφέα – εκδότη – αναγνωστικού κοινού. Και οι νόμοι της αγοράς λειτουργούν αμείλικτοι, με την ακρίβεια και αυστηρότητα των πανάρχαιων νόμων, στην επερχόμενη παγκοσμιοποιημένη κοινωνία μας. Άραγε η ψηφιοποίηση των κειμένων μπορεί να αναζωογονήσει το ενδιαφέρον για την ανάγνωση σε έναν πολιτισμό ο οποίος βασίζεται στο θέαμα; Μπορούμε να μιλήσουμε για την ανάδυση ενός νέου είδους λογοτεχνίας, της ηλεκτρονικής;

Οι σημερινοί αναγνώστες είναι εθισμένοι στο τηλεοπτικό ζάπινγκ και απαιτούν υψηλότερη δυνατότητα αλληλεπίδρασης με το λογοτεχνικό κείμενο, όπως ακριβώς λίγους αιώνες πριν οι πρόγονοί μας προσδοκούσαν φθηνότερα βιβλία. Σε αυτή την ανάγκη έρχεται να απαντήσει η ηλεκτρονική λογοτεχνία. Οι λογοτέχνες θέλησαν να εκμεταλλευτούν τις δυνατότητες που τους προσφέρει η τεχνολογία. Έτσι, προέκυψαν τα λογοτεχνικά ΄΄υπερκείμενα΄΄. Ο όρος ΄΄υπερκείμενο΄΄ δημιουργήθηκε από τον Theodor Nelson στη δεκαετία του ’60 για να περιγράψει ένα είδος ηλεκτρονικού κειμένου, το οποίο διαβάζουμε στην οθόνη του υπολογιστή και είναι ριζικά διαφορετικό από τον έντυπο λόγο: δεν έχει ιεραρχημένη δομή. Είναι ουσιαστικά ένα πολυεπίπεδο κείμενο που προκαλεί την αλληλεπίδραση με τον αναγνώστη, καθώς η δομή του είναι τέτοια που επιτρέπει ανάγνωση πολλαπλών διαδρομών. Σταθμός θεωρείται το έργο του Michael Joyce «Afternoon», το οποίο γεννήθηκε το 1987 και συνεχίζει να πωλείται σε μορφή ψηφιακού δίσκου.

Αυτά τα κατακερματισμένα κείμενα ελευθερώνουν τη φαντασία του αναγνώστη, ο οποίος ουσιαστικά εμβυθίζεται στα πολλαπλά επίπεδα του κειμένου. Με τον ίδιο τρόπο επηρεάζουν και το συγγραφέα, όπως παραδέχεται ο Geoff Ryman, συγγραφέας του έργου «Hypertext 253»: «Η συγγραφή διαδραστικής λογοτεχνίας αλλάζει τον τρόπο σκέψης του δημιουργού, καθώς αυτό που προέχει είναι ο προσωπικός τόνος, η γραφή παύει να είναι αντικειμενική, είναι περισσότερο άμεση και προσωπική». Η Jane Yellowlees Douglas, Καθηγήτρια Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου της Florida και υπερκειμενική συγγραφέας, παραλληρίζει το υπερκείμενο με μια βόλτα στο λούνα – παρκ.: ΄΄Ποτέ δεν ξέρεις που θα συναντήσεις τις εκπλήξεις΄΄. Ο Michael Joyce του κολεγίου Vassar της Νέας Υόρκης συγκρίνει το υπερκείμενο με τη μουσική, καθώς δεν πιστοποιείται κατά τη γνώμη του η οπτική διάσταση του κειμένου, αλλά μία σύνθεση φράσεων, επαναλήψεων, ρυθμού. Το υπερκείμενο διατηρεί τη σαγήνη του τραγουδιού των Σειρήνων της λογοτεχνίας, πολλαπλασιάζοντας τα ερεθίσματα που δέχεται ο αναγνώστης.

Ο αναγνώστης του ηλεκτρονικού κειμένου συναντιέται με τον αναγνώστη της αρχαιότητας. Και οι δύο ξετυλίγουν παπύρους. Οι σύγχρονοι αναγνώστες κερδίζουμε στην ευκολία της μπάρας κύλισης και ουσιαστικά πλοηγούμαστε στον ωκεανό της παγκόσμιας γνώσης. Η ψηφιοποίηση μπορεί να κάνει διαθέσιμα όλα τα κείμενα του συνόλου της ανθρώπινης ιστορίας και να πραγματοποιήσει το όνειρο της συλλογικής γνώσης. Μία βιβλιοθήκη χωρίς τοίχους, κάπου στον κυβερνοχώρο, από όπου θα μπορούμε να αποκτήσουμε πρόσβαση σε όποιο «βιβλίο» θελήσουμε. Αυτή η επανάσταση σίγουρα ήρθε για να προεκτείνει το νου μας και όχι τους μυώνες μας, όπως η αγροτική και η βιομηχανική. Δεν γνωρίζουμε ακόμη πόσο κοντά είναι το όνειρο του Δερτούζου για ένα σημασιολογικό διαδίκτυο, αλλά ίσως μερικοί από εμάς ζήσουμε να το δούμε. Ας ελπίσουμε ότι οι υπολογιστές θα γίνουν περισσότερο ανθρωποκεντρικοί και επιτέλους θα μας υπηρετήσουν αντί να τους υπηρετούμε. Πάντως, μέχρι τότε, μπορούμε να βρούμε καταφυγή και παρηγοριά στα λόγια του Μάικλ Δερτούζου, στο βιβλίο του, «Τι μέλλει γενέσθαι;»: ΄΄Ποτέ δεν θα χάσουμε την ικανότητα να απολαμβάνουμε ένα ρομαντικό ηλιοβασίλεμα, επειδή ανακαλύφθηκαν οι υπολογιστές … ΄΄.

Ελένη Β. Σεμερτζιδου, εκπρόσωπος του wif.gr